Kale, dış surlar temel alındığında 26.000 metrekare üzerine kurulu bir yapıdadır. Kalenin tam olarak bilinmemekle beraber 11. Yüzyılda inşa edildiği tahmin edilmektedir. Kale ve inşa edildiği yer olan Sultanbeyli Ovası, o dönemlerde Anadolu’yu İstanbul’a bağlayan bir istasyon görevi görmekte olup konum olarak stratejik bir öneme sahiptir.
Aydos Kalesi iç sur ve dış sur olmak üzere iki surdan meydana gelir. İç savunma duvarında altı, dıştakinde ise yedi burcu olmak üzere toplamda 13 burçtan oluşur. İç surlar ile dış surlar arasındaki mesafe yaklaşık olarak 20 metre kadardır. Benzeri diğer kaleler gibi Sultanbeyli bölgesine hâkim bir konumda olan kale, kaya üzerine inşa edilmiş ve kalenin yapımı sırasında yapıldığı tepenin üstü düzleştirilmiştir. Aydos Kalesi’nin doğu tarafı derin bir vadiye bakmaktadır. Bu yönden kale’ye çıkmak çok güç olduğu için doğu kısmında burç sayısı bir adet olarak tasarlanmıştır.
Kale Kapıları: Kalede yapılan arkeolojik çalışmalarda, iç surlarda toplam üç kapı ortaya çıkartılmıştır. Güneydoğu kısmında bulunan kapının her iki yanında inşa edilen kulelerin izlerini açıkça görmek mümkündür. Genelde kale kapılarının her iki yanında kulelerinin inşa edildiği düşünüldüğünde, bu kapının kalenin giriş kapısı olduğu tahmin edilmektedir. Kalenin doğusunda bulunan taban kısmında mermer ve sütun kalıntılarının olduğu, geniş açıklığın ise yine kale kapılarından bir tanesinin de burada olduğu izlenimi vermektedir.
Burçlar: Aydos Kalesi’nde yapılan yenileme çalışmalarında ortaya çıkartılan burçların yarım daire biçiminde yöresel taşlardan yapıldığı görülmektedir. Kalenin güney batısındaki burcun dış duvarında kaplama bir yapı ortaya çıkartılmıştır. Bu kaplama yapı 13-14. yüzyılın mimari stilini çok açık bir şekilde taşımaktadır.
Kalenin fethinden doğan bir aşk hikâyesi:
Kale İstanbul’un fethedilmesinden yaklaşık 125 yıl önce 1328 yılında Orhan Gazi’nin emriyle Abdurrahman Gazi ve Konur Alp komutasındaki Osmanlı Ordusu tarafından fetih edilmiştir. Orhan Gazi tarafından görevlendirilen Abdurrahman Gazi’nin planı öncelikle Gebze kalesini fethederek Bizans’a gelen askeri yardımı kesmek ve kalenin fethedilmesini kolaylaştırmaktı.
Bu amaçla ilk önce Gebze Kalesi fethedilmiş ve ardından Aydos Kalesi kuşatılmıştır. Bu kuşatma nesiller boyu anlatılacak bir aşk hikâyesine de zemin hazırlamıştır.
Şöyle ki; Aydos Kalesi Tekfuru’nun kızı rüyasında ateşli bir kuyuya düşer. Kuyudan kendisini Osmanlı askerlerinden biri çıkarır. Tekfurun kızının rüyasında gördüğü Osmanlı askeri, Abdurrahman Gazi’dir.
Tekfurun kızı, bu rüyadan o kadar etkilenir ki kaleyi kuşatan Abdurrahman Gazi’ye yardım etmeye karar verir. Taşa sarılı bir kâğıda rüyasında Abdurrahman Gaziyi gördüğünü ve ona yardım edeceğini yazarak surların dışına atar. Tekfurun kızının sızdırdığı bilgilere göre gece yarısı aniden kaleye baskın yapan Abdurrahman Gazi, tekfurun kızının surdan aşağıya sarkıttığı bir halat sayesinde surdan tırmanarak kale içine girer ve kale kapısını içeriden açarak kalenin fethedilmesi sağlar. Fetihten sonra Abdurrahman Gazi Aydos Kalesi Tekfurunun kızı ile evlenmiştir. Böylece Türkler ve Rumlar arasında uzun yıllar anlatılacak olan bir aşk hikâyesi doğmuş olur.
Kale Niye Terkedildi?
Kale ele geçirildikten kısa bir süre sonra terkedilmiştir. Bunun nedeni 1337 yılında İzmit’in fethedilmesi ile birlikte Orhan Gazi Aydos Kalesi’nin yıkılarak İzmit Kalesi’ne geçilmesini ister bu nedenle Aydos Kalesi 1337 yılında yıkılır. Yapılan kazı çalışmalarında Aydos Kalesinden günümüze Osmanlı Dönemi’ne ait pek fazla kalıntı kalmamasının sebebi de burada yatmaktadır.